Strong typhoons are not new

I am writing in Cebuano to fully express what is in my heart at this time of great despair of the Filipino nation.

Dugay na kining mga bagyong kusog kaayo. Ang akong amahan mananagat. Kada tuig moadto siya sa Paco, Maasin, Southern Leyte sa mga bulan sa Septyembre hangtod sa Enero (mga bulan nga tingbagyo) aron managat kauban sa iyang mga tawo. Sa Pebrero mopauli sila sa Dalaguete aron magpasalamat sa pista ni San Guillermo.

Inig kahibalo sa akong amahan ug sa iyang mga tawo nga naay kusog nga bagyong umaabot, tukhan dayon ang mga balay sa baybayon og kawayan ug hugtan pa usab ug pisi aron dili matumba. Ang atop tabunan og pukot aron dili mapalid sa hangin. Pagkahuman, mamutos kami sa sinina ug moadto sa ibabaw ug mohangyo nga mopasilong sa mga lig-ong balay didto.

Human sa bagyo, manaog dayon kami balik sa baybayon. Kun naguba ang balay sa hangin o nabungkag sa balod, ayohon dayon. Kun wala nay bugas, kaon lang og kamote, saging, cassava, kolo ug lubi nga daghan didto sa Maasin. Walay relief kaniadto ug ang mga tawo wa usab magdahum nga dunay tabang. Tindog ra ang tanan og ila-ila.

Ang problema karon, kitang kadaghanan nga namuyo na sa syudad wala nay kamote ug cassava nga makutkot sa yuta ug pulak sa lubi ug kolo nga mapunit. Kun walay tabang gikan sa gawas nga moabot, kagutom ug kaguliyang ang sangpotan. Mao nga kada lungsod, barangay, sityo ug panimalay aduna na gayud untay emergency plan para sa pagsagubang sa mga trahedya nga sama sa nahitabo karon.

Karon, kun naay kusog kaayong bagyong umaabot, kadaghanan sa mga huyang ug balay moadto sa eskwelahan, covered court ug uban pang public buildings aron molikay sa kabangis sa bagyo. Apan kini sila dili typhoon-proof. Kadaghanan huyang usab ang atop ug dali rang maukab sa kusog nga hangin. Kulang usab sa panggamit sa pangluto ug para pagpahuwas sa lawas.

Dapat aduna na kitay mga shelter buildings nga kasaligan nga dili usab maabot sa tsunami ug storm surge. Ug kun walay tinuyo nga shelter buildings nga buhaton kay dako ang gasto, kinahanglan nga ang mga public buildings siguruhon na lang usab nga makasagubang sa kusog nga linog ug bagyo. Sa ato pa, dili inampaw ang trabaho sama sa mga government-funded projects karon.

Pipila lang kabulan ang milabay, didtoy kusog nga cyclone (bagyo ang tawag ana dinhi sa ato) miabot sa India apan gamay ra ang katalagman kay gipangandaman sa tanan. Ang namuyo daplin sa baybayon ug mga hupa nga yuta gipabakwit sa ibabaw ug mga luwas nga dapit aron dili maabot sa “storm surge” ug sa kusog nga hapak sa hangin.

Pipila na katuig ang milabay, didto usab sa America dihay kusog nga hurricane nga ginganlan ug Katrina, bagyo nga sama ni Yolanda. Dakong katalagman ang nahimo kay wala makahunahuna ug makapangandam ang mga Kano sa “storm surge”” nga miabay sa bagyong kusog kaayo.

Sa Vietnam, sa wa pa moabot si Yolanda didto, maayo usab ang pagpangandam sama sa India apan lahi ang ilang gibuhat kay sa dinhi sa ato. Imbis mag-ilog pagpalit og pagkaon ug tubig nga binotilya sa mga tindahan (andam na sila pirmi ana), ang mga Vietnamese mipunta hinuon sa mga hardware aron mamalit ug lansang, martilyo, kahoy, plastic ug mga sealant aron gamiton sa pagpalig-on sa ilang mga balay (atop, bongbong, bintana, uban pa). Human og trangka sa ilang balay, ang mga katawhan nga namuyo daplin sa baybayon ug ubos nga yuta mibakwit paingon sa hataas nga mga dapit ug sa mga shelter buildings nga gituyo lang gyud paghimo para sa mga kinahanglanon nga sama niini.

Timan-i nga sama sa giingong weakest link sa kadena, kun adunay usa ka atop nga sin o bongbong nga wala maayo pagkalansang, kini maoy unang ma-ukab sa kusog nga hangin ug kun makasulod na ang hangin mora na dayon og pugol sa lampinig nga nabungkag ang balay.

Sa akong tan-aw, kulang pa kita kaayo og pagpangandam sama sa gibuhat sa India ug Vietnam. Ang nahitabo karon, maoy maayong leksiyon kanatong tanan.

Gani akong nakita karon nga maghulat una kita nga molabay ang katalagman aron mopasiugda og relief operation, pagpangayo sa mga donasyon ug pagmamutos sa mga hinabang nga ihatag sa mga naalaut. Wala usab kitay emergency transport plan o sistema paghatud sa atong hinabang sa mga lugar nga malisod adtoan. Wala o kulang sa barko para hakutan? Di ba naa kitay daghang mga sakayang panagat ug tourist boats nga wala pa maguba sa bagyo? Ug dapat unta kada barangay naay generator og gamay nga satellite disc para magamit sa communication. Ug usab mga stock sa tubig (bottled) ug bugas (sinako) nga motagal og pipila ka adlaw aron magamit dayon bisan dili pa moabot ang hinabang gikan sa gawas.

Sa Maasin, akong gipangutana ang akong ig-agaw kun asa siya naka-charge sa iyang celphone nga sige man siyag hatag balita sa Facebook kun na-unsa na sila. Miingon siya nga naay generator sets sa duol ug maayo kaayo ang negosyo sa charging sa celphone. Pangutana: Naa bay mga generator sets ang tagsa-tagsang mga barangay ug municipal hall sa atong nasud? Sigurohon lang hinoon ang stage ug baylehanan.

Kagubot human sa trahedya? Kini salamin usab sa kalidad sa atong mga government officials and workers karon. Kun kita moserbisyo sa gobyerno, ang kaayohan ug kaluwasan gikan sa katalagman sa katawhan mao ang atong unahon pagtan-aw, dili ang kaugalingon. Kay kun kada usa nato molihok lang para sa atong kaugalingong kaayohan, kaguliyang ug kagubot lang ang sangpotan sama sa nahitabo sa ubang dapit karon sa Leyte.

Ako nanghinaut nga ang nahitabo karon makapamata na kanatong tanan.

Salamat lang gihapon, Yolanda!